انواع اختلالاتی را که ریشه در احساسات و هیجانات کودک ، سازگاری او با محیط و ... دارند، میتوان با این روش درمان کرد . افسردگی کودکان ، ترسهای کودکان ، مشکلات رفتاری که ریشه اضطرابی دارند شب ادراری ، ناخن جویدن ، دروغ گفتن ، پرخاشگری و ... را میتوان با استفاده از این روش حل کرد.
بازی درمانی، اغلب برای درمان کودکان ناسازگار و کسانی که نسبت به حل مسائل مربوط به سازگاری مشکل دارند، استفاده می شود. بازی درمانی روشی است که به وسیله آن، ابزارهای طبیعی بیان حالت کودک، یعنی بازی، به عنوان متد درمانی وی به کار گرفته می شوند تا به کودک کمک کند فشارهای احساسی خویش را تحت کنترل قرار دهد.
همچنین این روش در مورد کودکان سه تا هشت ساله به کار می رود که مشکلات خانوادگی (مانند طلاق والدین) دارند، ناخن می جوند، دچار شب ادراری اند، اختلال رفتاری دارند، بیش فعالند، در روابط گروهی موفق نیستند یا قربانی سوءاستفاده از کودکان شده اند.
درمانگرانی که از بازی درمانی استفاده می کنند، معتقدند این روش به کودک اجازه می دهد جهان را در مقیاسی کوچک تر با دستان خود بسازد و تحت نفوذ خود درآورد؛ کاری که در محیط پیرامون هر روز کودک امکان پذیر نیست.
برخی اختلالات رفتاری در کودکان
بررسی های مختلف نشان می دهد که بچه ها در سنین بزرگسالی نیز همان خصوصیات دوران کودکی را حفظ می کنند. ما در اینجا برای آشنایی شما خوانندگان عزیز به چند مورد از رایج ترین اختلالات رفتاری اشاره می کنیم :
جویدن ناخن
این واکنش درهمه ی گروههای سنی دیده می شود ولی بیشتر در سنین کودکی و اوائل بلوغ اتفاق می افتد . بسیاری از کودکان فقط مواقعی که درفشار روحی قرار می گیرند ( مانند عصبانیت ، زمان امتحان یا هنگام مشاهده فیلمهای مهیج ) ناخن خود را می جوند ولی بعضی ها هم بدون دلیل خاصی مرتباً به این کار اقدام می کنند.
ناخن جویدن عکس العملی است که اغلب اوقات با انگشت مکیدن کاملاً تفاوت دارد ؛ زیرا برخلاف انگشت مکیدن یک عادت نیست ، بلکه وسیله ای است که کودک برای پایین آوردن فشاردرونی خود به کار می برد. گاهی هم واکنشی است در مقابل خصومتی که ازجانب افراد محبوبی مانند مادر در طفل برانگیخته شده است.
به رغم اختلاف نظر درعلت بروز این اختلال ، غالب محققان برآنند که درمانهایی از قبیل تلخ کردن و بستن ناخن ، یا تمسخر و تهدید شخص ، چندان مفید نیستند بلکه درمان باید شامل درک مشکلات و کمک به شخصی باشد که ناخن خود را می جود تا بتواند سازش شخصیتی کافی و راه های مناسب تری برای خالی کردن فشار روحی خود پیدا کند.
مکیدن شست
معمولاً شروعِ عادتِ مکیدن شست درکودکان از 3-4 ماهگی است . وقتی کودک کوچک تر است اغلب بلافاصله بعد ازغذا خوردن شست خود را می مکد . بعضی از کودکان به محض آن که پستانک را از دهانشان بیرون بیاورند، شروع به مکیدن شست خود می کنند ولی بعدها قبل از شیر خوردن هم انگشت خود را به دهان می برند و بالاخره در مواقع دیگر روز هم این عمل مشاهده خواهد شد . در سنین بالاتر ( 3- 5/3 سالگی ) بیشتر کودکان شبها به مکیدن شست خود می پردازند.
بهترین طریقه درمان این عادت آن است که به طورغیرمستقیم کودک به کارهای دیگری که مورد علاقه اوست وادار شود تا به تدریج این عادت از سر او بیفتد.
شب ادراری
شب ادراری یا تخلیه بی اراده ی ادرار پس از سه – چهار سالگی یکی از شایعترین نشانه های مشکلات هیجانی بچه ها در دوران کودکی است. این تخلیه ممکن است روزها نیز اتفاق افتد ولی اغلب موارد در شبهاست . تخلیه ادرار معمولاً با خواب هایی که در آنها کودک ، خود را در وضعیت مناسبی برای ادرار کردن می بیند ، همراه است ولی بلافاصله بیدار می شود و رختخواب را خیس می یابد.
شب ادراری ممکن است نتیجه یک دسته از عوامل جسمی یا روانی باشد ؛ ولی عوامل روانی در بچه ها نقش مهمی را به عهده دارند:
1- اظهار غیرمستقیم نیاز تشویق ،
2- کوشش برای نشان دادن احتیاج به کمک و یا توجه پدر و مادر،
3- تمایل به لذت حاصل از ادرار کردن ،
4- اظهار خصومت نسبت به والدین ،
5- بعضی از امراض عصبی ،
6- اختلال در مثانه و خواب بسیار عمیق،
7- عدم تکامل بدنی و یا ناپختگی عاطفی،
درمان شب ادراری
یکی از راه های درمان شب ادراری ، درمان با بازتاب های شرطی است ، اما تا چه حد عاقلانه خواهد بود که ما این مشکل را در کودک به زور از بین ببریم . کودک به دلیل دچار بودن به واکنش های شرطی ضعیف تر به شب ادراری مبتلا نمی شود، بلکه برای آن شب ادراری دارد که دچار مشکلات هیجانی است .
در درمان شب ادراری ، اولاً باید سابقه کامل خانوادگی کودک را گرفت، او را مورد معاینه کامل جسمی قرار داد و شخصیت کودک را بررسی کرد. ثانیاً تمام روش های درمانی بایستی در جهت تسکین و از بین بردن مشکلات هیجانی کودک باشد.
بسیاری از کودکان قبل از برقراری رابطه عاطفی با پزشک ، درباره شب ادراری خود صحبت نمی کنند. گاهی ممکن است پس از رفع مشکلات محیطی زندگی کودک ، بدون توسل به روان درمانی ، در علائم مشکل ، پیشرفتی حاصل شده و بیمار بهبود یابد .
در موارد شب ادراری شدید اگر مشکل منازعه ای بین کودک و والدین باشد، دادن دارو، محدود کردن مایعات و دادن پاداش به کودک ، خود جزء این مشکلات می شود . برای مثال مادری که از شب ادراری کودکش ناراحت است ، مسلماً مایعات کمتری به او خواهد داد.
به طور خلاصه می توان گفت که استفاده از این وسایل و روشها فقط زمانی موفقیت آمیز است که رابطه خوبی بین والدین و کودک وجود داشته باشد.
شب ادراری
عبارت است از تخلیه مکرر و بیاختیاری ادارای بعد از سه سالگی که هنگام شب یا روز یا در هر دو موقع اتفاق میافتد. گاه علل عضوی مانند عدم تکامل دستگاه عصبی ، بیماری دیابت ، بیماری کلیه ، کمبود کلسیم و ... علت آن است و گاه علل روانی مثل استرس ، تضاد و کشمکش خانوادگی ، بدرفتاری والدین با کودک ، جدایی از مادر ، خستگی کودک و ... باشد. گاه علل فیزیکی مانند دور بودن توالت از محل خواب ، سرگرمی و علاقه فراوان کودک به بازی ، تاریکی ، سرما میتواند علت شب ادراری باشد. مهمترین مرحله درمان ، رفع علل بروز شب ادراری است. در کنار آن روشهایی نظیر استفاده از بازتابهای شرطی ، بیدار کردن ، تجویز دارو و آموزش افزایش حجم مثانه استفاده میشود.
حسادت
علل حسادت ریشه در روشهای تربیتی نادرست در خانواده مثل تقویت برتری طلبی در کودک ، احساس حقارت ، مقایسه کودک با دیگر کودکان ، ناکامیهای دوران کودکی ، تولد نوزاد در خانواده و ... باشد. طلاق و ازدواج مجدد والدین ، نقایص عضوی نیز میتواند از علل حسادت شمرده شود. آگاه کردن کودک از اینکه مورد توجه و محبت والدین قرار دارد، رعایت عدالت و انصاف در روابط ، محبت به کودک ، ایجاد زمینه اعتماد و توجه ، سپردن کودک کوچکتر به کودک حسود برای نگهداری ، جرات دادن ، جایگزین کردن احساسات خشم کودک به چیزی مثل عروسک به جای خواهر کوچکتر ، حل مشکلات خانوادگی ، استفاده از نقاشی و بازی درمانی و دیگر روشهای تخصصی برای درمان حسادت مفید خواهند بود.
پرخاشگری
یادگیری پرخاش به عنوان وسیلهای برای نشان دادن اعتراض و ناراحتی ، رسیدن به خواستههای فرد با انجام پرخاشگری ، تنبیههای شدید ، تشویقهای بیجا ، حسادت ، دخالت بیش از حد و بیمورد بزرگتران در کارهای کودکان ، فقر ، فیلمها و داستانهای خشن و علل جسمی مثل کم خونی و ... از عوامل موثر در بروز پرخاشگری کودکان هستند. جهت درمان بایستی الگوهای مناسب در اختیار کودک قرار گیرد تا یاد بگیرد چگونه ناراحتی خود را بطوری مناسب نشان دهد، آرامش کودک مورد تشویق قرار گیرد، مقابله به مثل صورت نگیرد و رفتاری خالی از درک و همدردی نشان داده شود. مشکلات جسمی مورد توجه قرار گیرد و بطور کلی عواملی که میتواند علت پرخاشگری باشد شناسایی و مرتفع گردد و در صورت لزوم از متخصص کمک گرفته شود.
دروغگویی
علل دروغگویی میتواند تقلید و یادگیری از خانواده ، دوستان و ... باشد، یا نیاز به تعلق و همبستگی و مورد توجه واقع شدن ، احساس کمبود ، ترس و تهدید شدن ، انتظار و توقع بیش از حد از کودک و ... باشد. در درمان دروغگویی همکاری خانواده و اعضاء و اولیاء مدرسه ضروری است. تغییر شیوههای تربیتی ، آگاهی دادن به کودک برای پذیرش کمبودها ، توجه دادن کودک به ارزشمندیها و تواناییهای دیگر خود و خانواده و عدم مقایسه خود با دیگران ، از میان برداشتن علل ترس در کودک ، اجازه برای بیان احساسات و تعدیل انتظارات از کودک شیوههایی مفید خواهند بود.
دزدی
علل دزدی میتواند علتهای مادی باشد، مثل فقر ، تغذیه ناکافی ، بیتوجهی والدین به نیازهای کودک ، عدم استفاده یا استفاده نامناسب از فرآیند پول توجیبی یا علل روانی مثل بیهمسری والدین ، یادگیری ، جبران احساس حسادت ، تنبیه و خشونت والدین و بطور کلی شیوههای تربیتی نامناسب ، میل به خودنمایی و ... . برای درمان همچون سایر مشکلات ، باید علل اساسی شناسایی و مرتفع گردند.
لکنت زبان
افراد مبتلا به لکنت زبان اغلب در بیان حروف و کلمات دارای مشکل هستند. این مشکل ممکن است به صورت تکرار یک حرف یا فشار و سفتی در بیان یک کلمه باشد. علل آن به عواملی چون عوامل عضوی مثل ضایعات در دستگاه گویایی یا ضایعات مغزی مربوط باشد، یا عوامل روانی مثل ترس شدید ، ناراحتیهای روانی ، کشمکش خانوادگی ، خجالت و کمرویی ، فقر فرهنگی ، شیوههای نادرست تربیتی مثل تبعیض ، بچهگانه صحبت کردن والدین ، سرزنش و تحقیر از طرف والدین و ... .
درمان لکنت اگر به موقع انجام گیرد امید بخش خواهد بود و درمان آن تدریجی است و ابتدا باید وضعیت زندگی و نوع لکنت شناخته شود. کودک مبتلا هیچ وقت مورد ترحم اطرافیان قرار نگیرد و لکنت زبانش به او بازگو نشود و طوری با او رفتار شود که گویی هیچ مشکلی ندارد. برای صحبت آهسته و شمرده مورد تشویق قرار گیرد. کلمات را به آرامی بگوید و با صدای بلند سرود بخواند. رعایت رژیم غذایی و امتناع از خوردن غذاهای تند و محرک توصیه میشود. و حتما از یک متخصص در زمینه مشاوره و گفتار درمانی کمک گرفته شود.
گوشه گیری
کودک گوشه گیر چون نمیتواند ارتباط مناسبی با محیط خود برقرار کند به عالم درون پناه میبرد و به خیال بافی میپردازد. خجالت و سکوت ، فرار از فعالیتهای اجتماعی ، محدود بودن و گاه فقدان روابط دوستی نزدیک ، بیحوصلگی ، کمک نخواستن از دیگران ، سازش با وضع موجود و اعتراض نکردن ، تسلیم شدن در برابر خواستهای دیگران ، تقصیر گناهان را به گردن گرفتن ، اجتناب از رقابت ، بیعلاقگی به کلاس ، بیاعتمادی نسبت به تواناییهای خود و ... ، از علائم کودکان گوشه گیر است.
پذیرفته شدن در خانه و مدرسه ، تکبر و غرور ، احساس حقارت شدید ، نداشتن الگوی اجتماعی مناسب و شیوه های تربیتی نامناسب مثل حمایت افراطی از کودک ، طرد کودک ، انتقادهای والدین از کودک ، بیماریهای طولانی کودک ، اختلال در عملکرد غدد فوق کلیوی و ... ، از عمل گوشه گیری است. برای درمان با شناسایی علل تلاش شود کودک برای برقراری ارتباط مورد تشوریق قرار گیرد. در فعالیتهای اجتماعی مختلف شرکت داده شود و فعالیتهایش مورد تشویق قرار بگیرد. از یک مشاور کودک کمک گرفته شود.
ترس
علائم ترس در کودکان متفاوت است و به صورتهای مختلف از جمله فرار ، چنگ زدن ، کمک خواستن ، جیغ زدن ، خشک شدن دهان ، لرزش اندام ، پریدن رنگ ، تنگی نفس ، عرق کردن ، احساس خستگی شدید ، از دست دادن کنترل ادرار ، تضعیف قدرت اندیشه و تصمیم گیری ، لکنت زبان ، نگاههای غیر طبیعی ، گوشه گیری و انزوا طلبی ، اختلالات خواب ، اختلال گوارش ، ناخن جویدن ، شب ادراری ، خشم و عصبانیت مشاهده میشود.
پیشگیری از ترس مهمتر از درمان آن است، بنابراین تا حد امکان با حذف علل از بروز ترس جلوگیری شود. علل ترس مثل ترساندن کودک ، داستانها و فیلمهای وحشتناک و ... میباشد. از طریق استدلال و عمل به کودک نشان داده شود که ترس او بیمورد و بیجاست، به کودک جرات و مهرت مبارزه با ترس آموخته شود. اعتماد به نفس کودک افزایش داده شده و در صورت لزوم از یک مشاور کمک گرفته شود.
ناخن جویدن
ناخن جویدن که یکی از اختلالات عادتی است، در بین کودکان و نوجوانان شایع است و با افزایش سن معمولا از شدت آن کاسته میشود. هنگام نگرانی و ناراحتی تشدید میشود و با علایم دیگری مثل شب ادراری و پر خوری ، شکست تحصیلی ، بی حوصلگی ، احساس ناآرامی و ناامنی ، انقباض غیر ارادی آروارهها ، تیک ، اختلالات خواب ، نگرانی ، ترس ، شک و تردید ، تحرک زیاد ، دندان قروچه کردن ، زود رنجی ، تمارض ، خرابی دندانهای جلو و ... همراه میشود.
علل آن را احساس ناخشنودی ، کشمکشهای خانوادگی ، عادت و تقویت عادت ، تربیت نادرست ، یادگیری و تقلید از اطرافیان ، کمبود محبت ، تامین ویتامین و ... را معرفی کردهاند. برای درمان لازم است انگیزهها و علل شناسایی گردد. هیچگاه نباید برای درمان از زور و کتک و فشار استفاده شود. روشهایی نظیر تلخ کردن و بستن ناخن ، فایده عمل و پایداری نخواهد داشت.
بازی درمانی، اغلب برای درمان کودکان ناسازگار و کسانی که نسبت به حل مسائل مربوط به سازگاری مشکل دارند، استفاده می شود. بازی درمانی روشی است که به وسیله آن، ابزارهای طبیعی بیان حالت کودک، یعنی بازی، به عنوان متد درمانی وی به کار گرفته می شوند تا به کودک کمک کند فشارهای احساسی خویش را تحت کنترل قرار دهد.
همچنین این روش در مورد کودکان سه تا هشت ساله به کار می رود که مشکلات خانوادگی (مانند طلاق والدین) دارند، ناخن می جوند، دچار شب ادراری اند، اختلال رفتاری دارند، بیش فعالند، در روابط گروهی موفق نیستند یا قربانی سوءاستفاده از کودکان شده اند.
درمانگرانی که از بازی درمانی استفاده می کنند، معتقدند این روش به کودک اجازه می دهد جهان را در مقیاسی کوچک تر با دستان خود بسازد و تحت نفوذ خود درآورد؛ کاری که در محیط پیرامون هر روز کودک امکان پذیر نیست.
در مقوله بازی درمانی، می توان به دو نوع بازی درمانی فعال و غیرفعال اشاره کرد.
نوعی از بازی که در آن به کودک تعدادی اسباب بازی انتخاب شده داده می شود و درمانگر خود جهت تشویق کودک برای به نمایش درآمدن صحنه های آسیب زای مشخصی، وارد بازی می شود، بازی درمانی فعال نامیده می شود.
بازی درمانی غیرفعال همزمان با بازی درمانی فعال گسترش یافته است و در بازی درمانی غیرفعال، درمانگر بازی کودک را محدود نمی کند، در عوض به نظر می رسد فقط در اتاق با کودک بنشیند و همان گونه که کودک محو در بازی است، درمانگر نیز به تدریج تلاش می کند بخشی از بازی کودک شود. کودک همیشه اجازه دارد بازی را رهبری کند، حتی اگر نهایتاً لازم باشد درمانگر چند مورد تجزیه و تحلیل ساده از رفتار را بیان کند. به طور کلی بازی درمانگر غیرفعال معتقد است مهم ترین عامل برای تغییر اختلال عاطفی کودک، قبول همراه با درک بیانات و احساسات کودک است. کودک قادر خواهد بود، احساس اضطراب، خصومت و ناامنی خود را با شتاب خاص خود از طریق بازی بیان کند.
از آنجا که درمانگر غیرفعال به کودک اجازه انتخاب راه را می دهد، هیچ گونه محدودیتی در مورد چگونگی انتخاب اسباب بازی ها برای کودک وجود ندارد. کودک می تواند با هر نوع اسباب بازی که علاقه مند باشد بازی کند و محدود به بازی با خانواده عروسکی نیست. در نتیجه انتخابی چنین وسیع از اسباب بازی ها و عکس العمل پذیرفته شده و غیرفعال درمانگر، لازم نیست همه بازی های کودک دارای ارزش عاطفی و سمبلیک قوی باشند. نیمی از بازی ها، اجرای مجدد فعالیت های ساده تجربیات روزانه کودک هستند.
در محیط بازی درمانی، کودک با وسایل و اسباب بازی هایی که گلچین شده اند مشغول به بازی می شود و مربی بدون هیچ گونه اظهار عقیده یی، تنها به مشاهده عمیق رفتار و عملکرد و صحبت های کودک می پردازد و به این ترتیب است که کودک احساسات پنهانش را به سطح می آورد تا بتواند با آنها روبه رو شده و بر آنها غلبه کند.
اصول اولیه یی که درمانگران حین بازی درمانی رعایت می کنند؛
- ترغیب نمی کنیم؛ مثلاً نمی گوییم «اطمینان دارم که تو این کار را انجام می دهی.»