چهرهای بازی
علاوه بر نظریه مذکور ، روانشناسان معاصر به تاثیر از آنها شش چهر زیر را در بازیهای کودک کشف کردند .
· بازی ، برانگیخته درونی است نه سایتهای فیزیولوژیک یا خواستههای اجتماعی .
· بازی با توجه به وسایل بیش از هدفها مشخص میشود .
· بازی با پرسش من با این شی چه میتوانم بکنم؟، هدایت میشود. بنابراین بازی غیر از کاوش است. زیرا در کاوش این سوال مطرح است: این شی چیست و با آن چه میتوان کرد؟
· بازی متضمن وانمودی است روی کاربرد اشیا .
· بازی با آزادی از مقررات خارجی تحمیلی مشخص میشود .
· بازی متضمن فعالیت است .
بازی بهترین وسیله است که کودکان:
به آنچه شخصا دوست دارند، بپردازند. مقررات لازم را شخصا وضع کنند. احساس هویت و استقلال کنند. مقدار وقت لازم و حتی زمان و مکان را شخصا انتخاب کنند. آنچه را که میخواهند تجربه کنند، کشف کنند، و بیاموزند. به تبادل عاطفی با همسالان خود بپردازند. به میزان نیازشان لذت ببرند و خوشحال شوند. مسائل زندگی را در خود تجربه کنند، به درونسازی و برونسازی بپردازند.
امیال سر کوفته خود را ارضا کنند، تشنجهای خود را کاهش دهند و از بین ببرند. مهارتهای حسی حرکتی خود را رشد و گسترش دهند. در دنیای خیالی خود فرو روند. نقشهای جنسی خود را دریابند، به خلاقیت برانگیخته شوند. با انظباطهای لازم جهت زندگی جمعی آشنا شوند و خود را در خویشتن رشد و گسترش دهند.
خصایص بازی کودکان
· بازی کودکان تحت تاثیر سنت است، به این معنا که در بازیهای خود از بزرگسالان تقلید میکنند.
· بازی از الگوی قابل پیشبینی رشد و تکامل ، پیروی میکند.
چهار دوره بازی
برای کودکان چهاردوره یا مرحله نام میبرند که به قرار زیر است:
*مرحله کاوشی: که تا حدود 3 ماهگی است و بازی کودکان عمدتا عبارت است از: نگاه کردن به اشخاص و اشیاء و احیانا کوشش برای گرفتن اشیایی که جلو چشمشان میگیرند. بعد از آن کودک سعی میکند همه چیز را بگیرد، زیرا میتواند حرکات اعضای بزرگ بدنش را تا حدی کنترل کند.
*مرحله اسباببازی : از یک سالگی آغاز و بین 5 و 6 سالگی به اوج خود میرسد. در این دوره ، کودک با اسباببازیها ، بازی و آنها را جاندار میپندارد و با آنها صحبت میکند و آنها را تنبیه یا تشویق میکند.
*مرحله بازی حرکتی و نمایشی: معمولا پس از ورود به مدرسه ، بازیهای کودک ، عمدتا حرکتی و نمایشی است، جز هنگام تنهایی که ممکن است به اسباببازیهای خود پناه ببرند. در این مرحله کودک به بازیهای ورزشی و جمعی میپردازد.
*مرحله بازی رویایی: که حدود بلوغ شروع میشود و کودک دیگر به فعالیتهای بازی علاقه نشان نمیدهد و بیشتر اوقاتش را در بازیهای رویایی صرف میکند.
بازی در جریان افزایش سن کودک
تعداد فعالیتهای بازی با افزایش سن بیشتر میشود. البته وجود امکانات و همبازیها در این اصل مؤثر است. با افزایش سن ، بازی شکل اجتماعی پیدا میکند و کودک از محوری بیرون میآید. تعداد همبازیها با افزایش سن کمتر میشود. بازی روز به روز خاصیت جنسی پیدا میکند و کودکان خردسالی که بازیها و اسباببازیهای دخترانه و پسرانه برایشان فرقی نمیکرد، با افزایش سن ، به بازیها و اسباببازیهای گروه جنسی خود متمایل میشوند که طبعا عامل فرهنگ جامعه در این تمایل بسیار مؤثر است. با بزرگ شدن بازی کودک کمتر فعالیت بدنی دارد. تقریبا نزدیکیهای بلوغ علاقه به بازیهای فعال به حداقل میرسد و او بیشتر به بازیهای سرگرمی و تفریحی علاقمند میشود، از قبیل گردآوری مجموعههای مختلف.
بازی و سازگاری اجتماعی کودک
بازی سازگاری کودک را پیشبینی میکند. نوع بازی ، تنوع فعالیتهای بازی و مقدار زمانی که کودک در بازی صرف میکند، همگی وضع سازگاری شخصی و اجتماعی او را نشان میدهد. مثلا کودکی که عمدتا به بازیهای انفرادی و انزوایی میپردازد، در حالی که همسالانش با همدیگر بازی میکنند، معمولا سازگاری ضعیفی دارد. در بازی کودکان تنوع محسوسی وجود دارد. اگر چه همه کودکان همانند و قابل پیشبینی بازی را طی میکنند، اما همه آنها به شیوه همانند و در همان سن بازی نمیکنند.
مقدمه
بازی ، فرایندی است همراه با تحرک ، احساس آزادی در انتخاب و ادامه ، لذت بخش و بدون هدف مادی ، که در اکثر حیوانات و انسانها وجود دارد. از جمله مظاهر عمده و کاملا مشخص رشد اجتماعی و رشد ذهنی شناختی بازی است. به این معنی که کودک کیفیت و هر دو نوع رشد خود و سایر جنبهها ، مخصوصا جنبه حرکتی را در بازیهایش منعکس میکند.
شاید به همین سبب است که از قدیم گفتهاند کودکی که خوب میخورد، خوب میخوابد و خوب بازی میکند یقینا سالم است. بازی فرایندی است که تقریبا در اکثر حیوانات و در همه افراد تا پایان عمر ادامه دارد که چند و چون آن بر حسب مراحل رشد و تکامل و تحت تاثیر عوامل مختلف است بازیهای کودکان کلا به بازیهای فعال یا پویا و بازیهای منفعل یا ایستا تقسیم میکنند.
بازی فعال و بازی ایستا
در بازیهای فعال لذت از عملی که فرد انجام میدهد، ناشی میشود. مانند بازی دویدن یا ساختن چیزی. کودکان خردسال ، کمتر به این نوع از بازیها میپردازند، در حالی که بازیهای کودکان بزرگسال و نوجوان عمدتا فعال هستند. در بازیهای ایستا یا سرگرمیها و تفریحات ، لذت از فعالیتهایی که دیگران انجام میدهند، ناشی میشود. مانند تماشای بازی دیگران یا حیوانات در تلویزیون و سینما.
نظریههای بازی
گروس: ارزش انطباقی
گروس ، شاید نخستین نظریهپرداز درباره بازی باشد که در سال 1898 مشاهداتش را از بازیهای انسان و متاثر از نظریه تکاملی داروین منتشر ساخت. او معتقد بود، بازی انسان از بازی حیوانات دیگر پیچیدهتر است. بازی را دارای ارزش انطباقی میداند و میگوید، بازی به کودکان فرصت میدهد که فعالیتهای بزرگسالان را تمرین کنند و هدف خاصی از آن ندارند. کودکان ابتدا به بازیهایی میپردازند که به رشد و تکامل مهارتها حسی و حرکتی آنها میانجامد و بعدا به بازیهایی علاقمند میشوند و اقدام میکنند که روابط اجتماعی آنها را تسریع میکنند.
فروید : بازی وسیلهای است برای کامروایی
زیگموند فرید ، معتقد است که بازی به کودکان امکان میدهد، کامروا شوند و موثرترین وسیله برای این افراد است. هنگامی که شخص بزگسال بین نهاد (هدایت شده بوسیله اصل لذت) و خود ( هدایت شده بوسیله اصل واقعیت ) تعارض را تجربه میکند، ناکام میشود و برای حل این تعارض و رفع ناکامی (آگاهانه یا ناآگاهانه) به راهحلهایی متوسل میشود. وقتی یک کودک با چنین تعارضی مواجه میشود، میتواند با رسیدن به آرزوها یا امیالش در ضمن بازی ، تعارض پیش آمده را حل کند، مثلا با بازی کردن نقش افرادی که دوست میدارد (از قبیل والدین) ، تا بتواند میل و آرزوی خود (مثل آنها شدن) را ارضا کند.
اریکسن: بازی به عنوان درمان
اریکسن از تحقیقات متعددش درباره بازی کودکان (دختر و پسر) ، دریافت که پسران به ساختهایی علاقمندند که ایشان را فعال کنند. در حالی که دختران به مرتب کردن ساختهای ایستا تمایل دارند. هر چند که این تعبیر و تفسیر اریکسن مورد انتقاد قرار گرفته است، لکن هنوز هم جنبه درمانی بازی مورد توجه است. ولی در کودکان خردسال نمیتوان از این روش استفاده کرد و بهترین روش همان بازی درمانی است. به این صورت ، که کودک ضمن بازی میتواند افکار و خواستههایش را منعکس و بیان کند و درمانگر میتواند با توجه به نوع و کیفیت بازیهای کودک ، مسائل او را دریابد و به کاهش تنش او کمک کند.
پیاژه: بازی چون درونسازی و تحکیم
در نظریه رشد و تکاملی پیاژه ، بازی ازجمله اصول پایه برجسته نظریه او از مراحل رشد شناختی است. به نظر پیاژه انطباق از تاثیر متقابل (فعل و انفعال) درونسازی و برونسازی ناشی میشود. کودک در فرایند درونسازی تجربهها را در طرحواره یا روان موجود ادغام و یکی میکند و روشی که برای این امر بکار میبرند به مرحله رشد شناختی ایشان بستگی دارد.
مثلا کودکان در مرحله حرکتی ، بازیهایی را تمرین میکنند که با فعالیت بدنی رضایت بخش همراهند. در سطح پیش عملیاتی به تدریج از بازیهای عملی به بازیهای نمادی (سمبولیک) منتقل میشود. به این ترتیب کودک میتواند محیط طبیعی را به شکل نماد درآورد و سرانجام به بازیهای وانمودی میرسد که به نظر بعضی از روانشناسان ، این مرحله با زمان ورود به مدرسه هماهنگ است
موقعیت مناسب برای بازی درمانی
بازی درمانی معمولا در کلینیکهای مشاوره و درمانی که مجهز به اتاق بازی کودک هستند، انجام میگیرد. در این اتاقها فضای مناسب و اسباب بازیهای مناسب برای بازی قرار داده میشود. اما در هر حال بازی درمانی را در هر مکانی که مجهز به یکسری وسایل مورد نیاز برای بازی باشد که رفتار عمل کودک را محدود ننماید، میتوان انجام داد. این روش گاه در مهد کودکها و مدارس نیز ممکن است انجام شود.
شرایط لازم برای روان درمانی
این شرایط را به سه دسته کلی میتوان تقسیم بندی کرد: شرایط مربوط به موقعیت و مکان روان درمانی ، ویژگیهای روان درمانگر و نوع بیماری.
در شرایط مربوط به موقعیت و مکان روان درمانی اتاقی که روان درمانی در آن صورت میگیرد از حیث آرامش و به دور بودن از هر گونه مزاحمت ، آرایش و لوازم مورد نیاز مورد توجه بوده است. ویژگیهای مربوط به درمانگر در مرحله نخست آشنایی و تسلط او را بر روان درمانی شامل میشود. اغلب روان درمانگرها برای هدایت فعالیتهای خود از چارچوب خاصی استفاده میکنند و این چارچوب اغلب متناسب با شخصیت و علایق آنهاست.
برخی از درمانگرها در کار استفاده از هیپنوتیزم مهارت دارند. بعضی در گروه درمانی موفقترند. برخی به اصلاح شناختهای فرد مبادرت میورزند و جمعی دیگر معتقد به تغییرات رفتاری هستند. ارتباط محترمانه و در عین حال جدی ، سلامت روان و پختگی شخصیت روان درمانگر از دیگر ویژگیهای مهم آنهاست. انتخاب شیوه روان درمانی از سوی دیگر با نوع اختلال تحت درمان نیز مرتبط است. برخی اختلالات همچون ترسها عمدتا با رفتار درمانی بهبود سریعتر و بهتری مییابند و برخی همچون افسردگی با درمان شناختی.
بازی درمانی معمولا در کلینیکهای مشاوره و درمانی که مجهز به اتاق بازی کودک هستند، انجام میگیرد. در این اتاقها فضای مناسب و اسباب بازیهای مناسب برای بازی قرار داده میشود. اما در هر حال بازی درمانی را در هر مکانی که مجهز به یکسری وسایل مورد نیاز برای بازی باشد که رفتار عمل کودک را محدود ننماید، میتوان انجام داد. این روش گاه در مهد کودکها و مدارس نیز ممکن است انجام شود
اسکلاین در سال 1982 اصول پایهای را برای اجرای روش بازی درمانی معرفی میکند و معتقد است بدون رعایت این اصول رابطه و شرایط اولیه برای بازی درمانی ایجاد نخواهد شد.
درمانگر باید به توسعه یک رابطه گرم و دوستانه با کودک بپردازد. این رابطه اهمیت شایان توجهی بر مؤثر بودن این روش خواهد شد. شاید درمانگر ناچار شود برای ایجاد چنین رابطهای ویژگیهایی را در موقعیت بازی بپذیرد. همانطور که در شیوههای روان درمانی بزرگسالان ایجاد رابطه مفید بسیار ضروری و در واقع اساس کار است، در بازی درمانی کودکان نیز ایجاد چنین رابطهای گام اول در شروع درمان است و بدون آن هیچ پیشرفت در کار درمان بوجود نخواهد آمد.
درمانگر پذیرش بدون قید و شرط از کودک داشته باشد. به عبارتی کودک بدون در نظر گرفن ویژگیهای خوب و بدی که دارد یا کارهای خوب و بدی که دارد مورد پذیرش قرار بگیرد. عکس این حالت زمانی اتفاق میافتد که درمانگر والدین یا اطرافیان به کودک چنین میگویند. چون این کار بد را انجام دادی دیگر دوستت ندارم، گفتن چنین مطالبی به کودک یا ایجاد شرایطی که چنین پیغامی را به کودک برساند، در کودک احساس پذیرش بدون قید و شرط را خدشهدار میسازد. کودک لازم است احساس کند او را بدون در نظر گرفتن کارهایش دوست دارند، او موجود ارزشمندی است و اگر تنبیهی اتفاق میافتد کاری که توسط او انجام گرفته زشت بوده و نه شخصیت او. بر این اساس درمانگر تلاش میکند در طول جریان بازی درمانی چنین احساسی را در کودک زنده کند.
باید شرایط و موقعیتی حاکی از احساس آزادی برای کودک بوجود بیاید. بازی درمانگر این کار را با کنار گذاشتن روشهای محدود کننده سخت گیرانه انجام میدهد، تا کودک احساس آزادی کند. این آزادی ، آزادی در عمل و رفتار و همچنین آزادی در احساس را شامل میشود. بطوری که بتواند احساست خود را بدون احساس محدودیت ظاهر سازد. به عنوان یک مثال در یک جلسه بازی درمانی کودک چنین آزادی را احساس میکند که عروسک کوچکی را که نمادی از برادر کوچکتر است، مفصلا کتک بزند.
درمانگر حضور فعال و عملکرد سریعی در جریان درمان دارد. بر حسب شرایط و موقعیتهایی که پیش میآید رفتارهایی که از کودک سر میزند به موقع وارد عمل میشود و با مداخله مثلا تفسیر احساسات و استفاده از رفتارهای جایگزین به کودک کمک میکند.
درمانگر تواناییهای کودک را مهم و با اهمیت میشمارد و تلاش میکند و در فرصتهای مناسب از آنها برای حل مشکل استفاده کند. درمانگر برای این کار باید تلاش زیادی در جهت شناخت کودک و بویژه تواناییهای او انجام دهد و زیرکانه از این تواناییها به نفع کودک استفاده کند. به عبارتی به صورت فعالانهای کودک را در جریان درمان شرکت میدهد و با تأکید بر مهارتهای او ، او را در جریان درمان بطور مسئولانه هدایت میکند.
در شرایطی که در جریان بازی درمانی ایجاد میشود بیشترین نقش اولیه را کودک ایفا میکند. کودک شرایط بازی را میسازد و بازی درمانگر به عنوان هدایت کننده و تفسیر کننده روشهای او را پیگیری میکند. درمانگر هیچ نوع بازی و شرایطی را برای کودک القا نمیکند و کودک را آزاد میگذارد تا به بازی بپردازد و درمانگر آن هوشیارانه بازی او را مورد بررسی قرار میدهد و از آن برای درمان کودک استفاده میکند.
درمانگر تلاش نمیکند که فرآیند درمان را سرعت ببخشد. بازی درمانی به صورت تدریجی ادامه و گسترش مییابد تا به نتیجه مورد نظر برسد.
در کنار آزادی و اختیار عمل که کودک در جریان بازی دریافت میدارد محدودیتهایی تنها با هدف نزدیک سازی درمان به دنیای واقعی اعمال میشود و توجه کودک را به مسئولیت خود و احساسات خود جلب مینماید.
موقعیت مناسب برای بازی درمانی
بازی درمانی معمولا در کلینیکهای مشاوره و درمانی که مجهز به اتاق بازی کودک هستند، انجام میگیرد. در این اتاقها فضای مناسب و اسباب بازیهای مناسب برای بازی قرار داده میشود. اما در هر حال بازی درمانی را در هر مکانی که مجهز به یکسری وسایل مورد نیاز برای بازی باشد که رفتار عمل کودک را محدود ننماید، میتوان انجام داد. این روش گاه در مهد کودکها و مدارس نیز ممکن است انجام شود.
کدام اختلالات با روش بازی درمانی میتوانند درمان شوند؟
انواع اختلالاتی را که ریشه در احساسات و هیجانات کودک ، سازگاری او با محیط و ... دارند، میتوان با این روش درمان کرد. افسردگی کودکان ، ترسهای کودکان ، مشکلات رفتاری که ریشه اضطرابی دارند شب ادراری ، ناخن جویدن ، دروغ گفتن ، پرخاشگری و ... را میتوان با استفاده از این روش حل کرد.
مفاهیم مهم نظریه پیاژه (1)(2)(3) |
در این جلسه درباره مفاهیم مهم نظریه پیاژه صحبت می کنیم . زیرا چنانچه بخواهیم مراحل تحول روانی را از دیدگاه پیاژه به خوبی بررسی نماییم ، لاجرم باید برخی از مفاهیم مهم در این نظام را بیشتر توضیح دهیم . |
در تعامل و ارتباط متقابل فرد با محیط دو مفهوم ، جالب توجه است : |
1- سازمان |
مفهوم سازش |
در روانشناسی ژنتیک یا تحولی ، سازش مفهوم بسیار مهمی است که روانشناسی رشد به دنبال تبیین آن می باشند . سازش در علوم و پدیده های زیستی مطرح است ، اما در اینجا بیشتر سازش روانی مدنظر است . منظور از سازش در زمینه زیستی این است که جایی که حتی یک موجود کوچک را رها کنیم ، ارگانیزم با فعالیتهای خود ، سعی بر سازش با محیط بیرونی دارد . البته برای موجود تک سلولی ، محیط اجتماعی مطرح نمی باشد و سازش اجتماعی در موجودات پیچیده تر مطرح می شود . |
مفاهیم مهم نظریه پیاژه (2) |
در بخش گذشته مطالبی در مورد سازش ، تعامل و کنشهای روان بنه مطرح شد. |
ساخت و تعادل |
تعادل ، یک فرایند زیستی – روانی و ذاتی است که نیازی به یادگیری ندارد ، اکتسابی نیست و به صورت تکوینی ، در وجود انسان قرار داده شده است . به محض اینکه فرد دچار بی تعادلی می شود ، خود را به سمت تعادل سوق می دهد . |
مفاهیم مهم نظریه پیاژه (3) |
در این بخش ، ادامه مفاهیم مهم در نظام پیاژه توضیح داده می شود . در مباحث قبل، مفاهیم سازمان ، سازش ، درونسازی ، برونسازی ، ساخت ، تعادل و تعادل جویی توضیح داده شدند . در این بحث ، دو مفهوم بازگشت پذیری و نگهداری ذهنی بیان می شود . |
بازگشت پذیری و نگهداری ذهنی |
بازگشت پذیری به معنای برگشت و بازگشت به نقطه شروع است . در عملیات ذهنی ، گاهی اوقات کودک عملی را انجام می دهد و به نقطه اول بر می گردد ، امکان بازگشت به نقطه شروع ، " بازگشت پذیری " نام دارد . به عنوان مثال ، اگر در دوره عملیات عینی از کودکی سوال کنیم که 2+2 چند می شود ؟ علی القاعده پاسخ او یک عمل ریاضی است ، اما چنانچه از وی بپرسیم که دو به علاوه چه عددی مساوی چهار می شود -( 4=؟+2 ) – در حقیقت ، پاسخ وی یک بازگشت پذیری است . یعنی عملیاتی انجام داده که مستلزم یک ذهن بازگشت پذیر است . |